فصل دوم
بررسی پدیده مهاجرت در استان
سیستان وبلوچستان

عبدالسلام علمی
مقدمه



استان سیستان وبلوچستان با وسعت 187502 کیلومتر مربع که 1516 کیلومتر مربع آن مربوط به بخش سیستان و 172305 کیلومتر مربع ان مربوط به منطقه بلوچستان می باشد.

درصد بیکار در این استان با توجه به آمار رسمی و البته بدون احتساب نیرو ی فعال استان که درخارج از استان وکشورمشغول به کار و یا بیکار می باشند بالای 25% می باشد.

با عنایت به تقسیم بندی استان به دو منطقه فوق الذکر و تقسیم بندی مهاجرت به نوع داخلی و خارجی ابتدا به مهاجرت نیروی فعال سیستان بطور مختصر و در ادامه به بررسی این پدیده در بلوچستان بطور کامل پرداخته خواهد شد.

لازم به ذکر است تاکنون منابع جامع و کامل آماری در این زمینه توسط نگارنده مشاهده نشده است وتنها منبع استفاده شده پایان نامه یکی از دانشجویان دوره کارشناسی رشته جغرافیای برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد واحد زاهدان می باشد. .



مهاجرت در منطقه سیستان:

مهاجرت داخلی :
بیشتر مهاجرت از منطقه سیستان از نوع داخلی بوده واز عامل آن:
1.بروز خشکسالی چند ساله اخیر و نتیجه آن مهاجرت به استانهای شمالی کشور و شهر زاهدان و دیگر شهرهای استان را می توان نام برد.
2.مها جرت شغلی بدلیل اشتغال در سازمانها و ادارات مختلف در سطح استان

مهاجرت خارجی:
تاکنون این نوع مهاجرت در این منطقه مشاهده نشده واگر وجود داشته آمار و اطلاعاتی در دست نمی باشد.


مهاجرت در منطقه بلوچستان:

مهاجرت داخلی :
این نوع مهاجرت در این منطقه کمتر مشاهده شده است وبعضا به بازار های کار داخلی منجمله مناطق آزاد تجاری کیش و قشم ویا بندر عسلویه و... انجام گرفته است.

مهاجرت خارجی :
مهاجرت به کشور های عربی حوزه خلیج فارس (امارات متحده عربی،کویت،قطر،عمان و...)
مهاجرت به کشورهای همسایه افغانستان، پاکستان ،ترکمنستان (ولایت ماری)
مهاجرت به کشورهای آفریقایی (تانزانیا،زنگبار و...)

البته باید گفت که در این نوشتار بیشتر به بررسی تأثیرات مهاجرت خارجی ساکنین بلوچستان به کشور های عربی حوزه خلیج فارس بر این خطه از میهن اسلامی مان پرداخته خواهد شد.
در ادامه لازم است به این نکته توجه شود که بدلیل عدم امکان سفر به سایر مناطق بلوچستان در خصوص بررسی تأثیرات این پدیده بیشتر مطالبی که بیان می شود در مورد شهرستان سراوان ونواحی اطراف آن می باشد ، که در این مورد تاحدودی از پایان نامه مذکور وموارد تجربی مشاهده شده وحتی بعضا سخنان مهاجران استفاده شده است.











وضعیت زندگی ساکنین بلوچستان:

درآمد اقتصادی جهت امرار معاش در بلوچستان بمانند جوامع سنتی متکی به طبعیت بوده و بر پایه کشاورزی و دامپروری بوده است که با توجه به قهر طبیعت خشکسالی های اخیر این دو منبع اقتصادی رو به افول نهاده اند که خود از عوامل دافعه نیروی فعال و جویای کار در منطقه می باشد.
در این مورد به سوال پرسشنامه ای در یک تحقیق میدانی مواجه می شویم که در آن مرد بلوچ دلیل به شهر آمدن خود را برای پرسشگر بدین صورت بیان می کند:
« او می گوید آنجا زندگی دارم آنجا را دوست دارم(منظور روستای محل سکونت می باشد) اگر گوسفند را هر کس می گفت ده خروار طلا می دهم نمی دادم حالا که سالها خرابه(خشکسالی)
می خواهم بفروشم اما کسی برای خریدن نیست اگر باران می زد چاق می بود می خریدن سالها خرابه و گوسفندان حالا لاغرند در شهر ارزان می خرند یا اصلا نمی خرند حالا خرج زندگی ما از این گوسفندان در نمی آید اذیتم می خواهم بروم شهر[برای کار] ولی اگر باران بزند به طرف شهر اصلا نگاه نمی کنم .
از این گفته چنان بر می آید که مرد بلوچ به همان چند گوسفند و چند مترزمین کشاورزی قانع بوده وتن به مهاجرت به شهر نمی داده چه برسد به مهاجرت خارجی و رفتن به یک کشور دیگر.
اما حالا که توقعات و خواسته ها زیاد شده وضع زندگی ها دگرگون شده و الگوهای زندگی تغییر کرده می بینیم که جامعه سنتی بلوچ هم متأثرشده و مجبور به مهاجرت از زادگاه خویش می گردد و بعضا مشاهده می شود که این عمل حتی بصورت غیر قانونی توسط افرادی صورت می گیرد.

پیشنه تاریخی:

رابطه بلوچها با امارات متحده عربی و کشورهای شیخ نشین خلیج فارس از رهگذر خرید و فروش برده بوده و در دوران قاجارکه تسلط بریتانیای کبیر بر این کشورها آغازمی شود تجارت برده از رونق می افتد و روابط دیگر جایگزین می شود.منجمله روابط بازرگانی تجاری ودریایی
اما بعد از اکتشاف نفت در این کشورها و بوجود آمدن بازار کار این ارتباط در حد گسترش مهاجرت نیروی کار به این کشورها ادامه می یابد.
اما نباید این نکته را از نظر دور داشت که این مهاجرت ها تنها مربوط به بعد از انقلاب نمی باشد بلکه قبل از آن نیز بوده است.
افراد زیادی بعد از پشت سر گذاشتن خوان های اساطیری و تحمل سختی های فراوان به یکی از این کشورها و شغلی جهت امرار معاش وکسب درآمد برای خود وخانواده خود پیدا می کنند و یا بعضی دست از پا درازتر به خانه وکاشانه خود بر می گردند.
حتی بعضی افراد تعریف می کنند که در زمان پهلوی و قبل از آن به امارات متحده رفته اند واز رفتن با پای پیاده تا هرمزگان سخن به میان می آورند،همچنین این افراد از عدم رشد وتوسعه فعلی این کشورها در زمانهای نچندان دور سخن به میان می آورند و می گویند در آن زمان ما کجا و آنها کجا اما حالا آنها کجا و ما کجا.
بعضی افراد از عدم پذیرش تایعیت این کشور ها سخن به میان می آورند ودلیل آن را معتبر بودن سجل ایرانی(شناسنامه)را نسبت به گذرنامه وکارت هویت آنجا عنوان می کنند.
در زمان حال و بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران این روند (مهاجرت)بعضا با شدت بیشتر همراه بوده وحتی بدون گذرنامه ایرانی بصورت قاچاقی ویا با گذرنامه پاکستانی ادامه دارد.

عوامل مهاجرت:
رانشی:
خشکسالی،نبود اشتغال پایدار در منطقه،پایین بودن سطح دستمزدها ،منظم نبودن پرداخت دستمزدها،عدم بکارگیری بومیان به هر دلیل از جمله نداشتن تخصص و سواد لازم و دست یابی به سود بیشتر نسبت به هزینه مهاجرت و در آخر با توجه به سن مهاجران داشتن مسئولیتهای کمتر داشتن امید به آینده در جهت بهره مندی از سود مهاجرت
کششی:
بازار کار،داشتن درآمد بالا ،رشد سریع این مناطق و توسعه یافتگی زیربناها و اقتصاد این کشورها و...
نوع مهاجرت:
فردی و بعضا خانوادگی می باشد.
نوع وزمینه های کاری در این کشورها:
در این زمینه با عنایت به اینکه اکثریت مهاجران مهارتهای لازم جهت احراز شغل های خوب و نیازمند مهارت و تخصص را ندارند و در ابتدا با زبان عربی ناآشنا می باشند در ابتدا به کار هایی که به تخصص و مهارت نیاز ندارند مشغول به کار می شوند.
این کارها عبارتند از:
رانندگی انواع وسائط نقلیه موتوری ،کار در شرکتهای ساختمانی وراه سازی،کار در کارخانه های کود شیمیایی،آرد(با عنوان کارگر جز)کار در شرکت نفت ، کار در منازل(آشپزی،نهگبانی، رانندگی) کار در انبارهای بزرگ وفروشگاهها ،باغبانی،کشاورزی،کار در مساجد(مؤذن،امام جمعه وجماعت) کار در مراکز نظامی و ارتش
بعضی افراد بعد مدتی و آشنایی با زبان و کار در این کشورها به کار تجارت وارد شده و بعضا به مال و مکنت فراوان می رسند.یا بعد از جلب اعتماد صاحبان کار خویش به جایگاهها و مناصب بالا دست می یابند.

وضعیت مهاجران:

در مبدأ :
اکثر مهاجران در مبدأ در سال1353 وقبل از آن بی سواد بوده اند ودر هنگام مهاجرت 88% به کشاورزی و 12% به کارگری اشتغال داشته اند.
اما در سالهای اخیر با توجه به آمار که فقط به بررسی شهرستان سراوان پرداخته شاهد هستیم که:
74% مهاجران باسواد و26% بیسواد بوده اند که در این میان 23% در سطح ابتدایی، 48% در سطح راهنمایی ،18% در سطح متوسطه و زیر دیپلم ،11% دیپلم و 1% بالای دیپلم سواد داشته اند.



در مقصد:
اکثریت مهاجران دارای ویزای اقامت برای کار می باشند بجز عده معدودی که بصورت قاچاقی رفته اند ،این ویزا از طرف صاحب کار به آنها اعطا شده است.
وضعیت اشتغال این افراد با توجه به آمار که باز هم فقط مربوط به شهرستان سراوان می باشد چنین است:
20% رانندگی،26% کار اداری(کار در مساجد،نگهبانی وحتی مدیریت ) 10% نگهبانی30% کارگری،14% زراعت و باغبانی

در آمد:
درآمد اکثر مهاجران بین 1000 تا 5000 در هم امارات متحده عربی است که با توجه به شغل آنها در نوسان می با شد،البته قابل ذکر است که افرادی با درآمد کمتر از 1000 و بیشتر از 5000 نیز وجود دارند.
مهاجران80% درآمد خود را در قالب هزینه های خانواده به کشور خود ارسال می نمایند،سهم بیشتردرآمد ارسالی به خانواده ها صرف ارتزاق شده و مبالغ خیلی کمی به سرمایه گذاری تخصیص می یابد.
آنها در زمان بازگشت که معمولا بصورت سالانه ویا هر دو سال یکبار می باشدمقدار زیادی از درامد خود را صرف خرید سوغات و هدیه بصورت کالاهای لوکس و مصرفی برای افراد خانواده و نزدیکان خود می نمایند.
در این میان از میزان درآمد در کشور مبدأ برای تعیین جایگاه اجتماعی افراد مهاجر استفاده می شود،که قطعا افراد با درآمد بالا از جایگاه ویژه ای در جامعه بر خوردار خواهند بود.

وضعیت فعلی مهاجران :

با عنایت به رو ند روبه افزایش دخالت غربی ها در خلیج فارس و دامن زدن به موضوع مالکیت جزایر سه گانه بین جمهوری اسلامی ایران و امارات متحده عربی و بی ثباتی در سیاست خارجی کشور ما وضعیت مهاجران دارای گذر نامه ایرانی تاحدود زیادی مجهول می باشد .
از مشاهدات و تجربه های یکی از مهاجران استفاده شده است او چنین می گوید:
پس از مرگ شیخ زاید بن سلطان آل نهیان جانشینی پسرش بر اریکه قدرت و گرایش او به اقتصاد باز بمانند حاکم دبی آنچه در این کشور اتفاق افتاد،بازار کارزراعت وباغبانی که اکثریت بلوچها به این کار اشتغال داشتند ،اکنون در این کشوراز بین رفته و با واگذاری بیشتر کارها به بخش خصوصی وکاهش دستمزدها تا جای که هزینه مهاجرت را بیشتر از فایده آن نشان می دهد مو جبات بازگشت تعداد زیادی از مهاجران را به کشورفراهم نموده است.
که این امر توجه بیشتر مسؤلان را در زمینه ایجاد اشتغال در کشور می طلبد.



مدت اقامت مهاجران :

22% یک تا پنج سال 24% پنج تا ده سال 30% ده تا پانزده سال 24% نوزده سال به بالا
اما امروزه با توجه به وسایل حمل و نقل پیشرفته مدت اقامت کاهش یافته و رفت و آمد بصورت سالیانه انجام می گیرد.
تأثیرات این مهاجرت بر منطقه بلوچستان:

با توجه به تأ ثیرات این پدیده بر کشور های مبدأ و مقصد ابتدا بصورت گذرا به تأثیرات آن به کشور مقصد پرداخته وسپس در حد وسع و توان خود به تأآن بر کشور مبدأ خواهیم پرداخت.

اثر بر کشور های مقصد:

بکار گیری سرمایه های موجود در این کشورها در راستا استفاده از نیروی کار ارزان وارد شده به این کشورها که با ید گفت سران این کشورها بخصوص امارات متحده عربی و شخص شیخ زاید بن سلطان آل نهیان که بعضی آن را شخص با دیدگاه اقتصاد اسلامی و کار آفرین می دانند
از این پدیده به نفعد کشور خود استفاده نموده اند که ما خود شاهد پیشرفت سریع این کشور در مدت زمان کوتاهی بوده ایم.

اثر بر کشورهای مبدأ:

این بررسی در دو وجه منفی و مثبت واز دیدگاه های مختلف سیاسی،فرهنگی ،اجتماعی و اقتصادی و... قابل تفسیر می باشد.

آثار اقتصادی:

کمک در زمینه حل معضل یبکاری در منطقه بلوچستان و حتی می توان گفت بعضی دیگر از مناطق کشور،قرار گرفتن این مهاجران در زمره وارد کننده گان درآمد ارزی به کشور و اختصاص مبالغ هنگفتی از این درآمد ها به بخش زیر ساخت ها توسعه در بعضی مناطق در قالب خودیاری ها و جذب سرمایه گذاری های دولت در این زمینه ها از جمله اثار مثبت این پدیده می باشند.
از جمله آثار منفی این پدیده وارد کردن بعضی کالاهای لوکس و مصرفی توسط بعضی افراد وترویج مصرف گرایی و تنبل پروری در بعضی مناطق بلوچستان اشاره نمود ، که مورد اخیر بدلیل وابستگی تعداد زیادی از افراد خانواده ها و حتی فامیل به افراد مشغول به کار در خارج از کشور می باشد.

آثار فرهنگی:

مهاجران با توجه به برخورد با دیگر فرهنگ ها به دلایل و روشهای مختلف ومهاجران در کشورها تاحدودی تحت تأ ثیر آنها قرار گرفته که بعضا حاصل این تغییرات را می توان در رفتار و برخورد با هم نوع شاهد بود.
از جمله دیگر آثار فرهنگی که موجبات بوجود آمدن تعارض در بعضی مهاجران می شود می توان به آزادیهای رسانه ای در این کشور ها اشاره نمود زیرا که بیشتر مهاجران در کشور های خود از اینگونه آزادیها برخوردار نمی باشندو این امر می تواند وابستگی ها ی ملی و اجتماعی را تحت الشعاع قرار دهد.


آثار اجتماعی:

در نظام سنتی وقبیله ای دگرگونی آغاز می شود روابط فامیلی و خانوادگی دیگر به صورت گذشته نخواهد بود ،بیشتر مردم دلیل آن را نفوذ دیدگاه های اقتصادی بر مهاجران عنوان می کنند .با توجه به گسترش حوزه شناخت جهانی و آگاهی یافتن نسبت به فقر و حقارت خواسته هاوتوقعات بالا رفته و گرایش به شهرها افزایش خواهد یافت .
سرپرستی زنان در خانواده بدلیل عدم وجود پدر خانواده وبیسواد بودن اکثریت زنان می تواند تأثیرات جبران ناپذیری بر فرزندان به لحاظ اجتماعی داشته باشد از جمله می توان به بچه مامانی بارآوردن بعضی فرزندان و منزوی بودن آنها از جامعه صحبت نمود.

اثر بر کشاورزی:

تأثیر این پدیده بر بزرگترین منبع درآمد برای زندگی قبل از مهاجرت ،از آنجا که اکثریت افراد در دوران جوانی اقدام به مهاجرت می نمایند و در سنین بالا بر می گردند و با عنایت به خشکسالی های اخیر مهاجران برگشته به وطن دیگر میلی برای کشاورزی در خود نمی بینند،با توجه به موارد فوق توسعه بخش کشاورزی بوسیله مهاجران برگشته که اکنون بخش عظیمی از جمعیت را تشکیل می دهند امکان پذیر و مؤثر در زمینه اشتغال نخواهد بود.

سایر آثار:

در این قالب می توان به تأثیرات بهداشتی،معماری و... اشاره نمود.
در زمینه بهداشتی باید توجه داشت بدلیل شیوع فساد اجتماعی وبی بند باری اخیر در این کشورها اشاره نمود که سلامت روحی و روانی مهاجران را تهدید می کند.
















راهکارها وپیشنهادات در جهت جلوگیری و ساماندهی مهاجرت:

مهاجرت داخلی:

1. ایجادقطب های توسعه روستایی و هدایت مهاجران به آنجا
2. صنعتی کردن کشاورزی روستایی ،توسعه صنایع روستایی از جمله صنایع دستی و با حمایت های دولت در جهت بیمه محصولات کشاورزی و خود کشاورزان
3. اقدام جدی در جهت ایجاد اشتغال در روستاها و بر نامه ریزی صحیح در زمینه جاذبه های زندگی روستایی
4. توجه به رشد و توسعه همگون در بخش های مختلف اقتصادی با تکیه برتوسعه روستایی
5. توسعه و گسترش مراکز بهداشتی درمانی ، آموزشی در روستاها
6. ایجاد شغل در روستاها با توجه به منابع بومی و منطقه ای

مهاجرت خارجی:

1. بالا بردن سطح دستمزدها در جهت متعادل سازی درآمدها و هزینه ها
2. توسعه و ایجاد مراکز کار وتوزیع عادلانه درآمد ها
3. کمک به نوع آوری و رفع تبعیض و تعصب ها
4. تشکیل مراکز تحقیق و مطالعه کار یابی بین المللی
5. آموزش دادن مهارت های شغلی به کار گران متقاضی مهاجرت و حمایت از کارگران و مهاجران در ذیل قوانین جهانی مهاجرت




















نتیجه گیری ،مقایسه و تطبیق مهاجرت بلوچها با آنچه در بخش کلیات مطرح شد:

1. دیدگاه اقتصادی:

1-1بنابه نظریه کلاسیک ها و نگرش آدام اسمیت این مهاجرت مکانیزمی برای توزیع نیروی کار می باشد.
تقاضای نیروی کار عرضه آن که بوسیله مهاجرت از کشورهای مختلف و در زمان حال تاحدودی نیروهای بومی صورت می گیرد دو وجه بازار کار امارات متحده عربی را تشکیل می دهندو مطابق با همین نظریه می توان یکی از عوامل رشد اقتصادی کشور های مبدأ و در بحث ما امارات متحده را نیروهای کار مهاجر دانست.
باید گفت که علاوه بر تأثیررشد کشور های مقصد این مهاجرت ها موجبات بهتر شدن وضع اشتغال در کشورها ومناطق مهاجر فرست را بدنبال دارد.

2-1 نئوکلاسیک ها:

در حال حاضر و بدون احتساب نیروهای کار مهاجر به سایر استانها و خارج از کشورشاهد عرضه نیروی کاربیش از سرمایه می باشیم که موجبات پایین بودن سطح دستمزدها را فراهم نموده است.اما در سوی دیگر امارات متحده عربی که با درآمد های نفتی فراوان انباشت سرمایه و افزایش آن را در مقایسه با نیروی کار بومی شاهد می باشیم که کمبود نیروی کار در این کشورها باعث جذب نیروهای کار مهاجر وافزایش سطح دستمزدها شده وبا عنایت به فزونی فایده مهاجرت نسبت به هزینه آن گردیده انگیزه مهاجرت را فزونی بخشیده است.
در ادامه باید به این نکته توجه نمود علاوه بر اینکه انگیزه مهاجرت از بلوچستان ایران بسوی بازار کار امارات متحده عربی بوجود امده این انگیزه نیز در میان ساکنین کشور های فقیر و کمتر توسعه یافته آسیای جنوب شرقی ،وآسیای میانه بوجودآمده که خود این امر و ازدیاد مهاجران در کشور امارات متحده عربی موجبات کاهش دستمزدها را فراهم آورده است ،تاجایی که هزینه مهاجرت نیروی کار بلوچ از فایده آن فزونی یافته است.

3-1 نظریه اقتصادی جدید:

مطابق با این نظریه مهاجرت بلوچها اکثرا بصورت فردی بوده واز جمله دلایل آن را می توان نبود بیمه بیکاری ومخاطراتی چون نبود فعالیت های شغلی و یا امنیت شغلی عنوان نمود.
وجوه هاسالی بیشتر بصورت ارز بوده تأثیراتی عمیق در رشد بعضی مناطق داشته است واز جمله تأثیرات ان بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها دارای مهاجر ویا بعضا فامیل و شهرها و روستاها شده و موجبات فاصله طبقاتی را فراهم نموده است.
اما در ادامه باید گفت که وجود این مهاجرت ها خود یکی از عوامل تشدید کننده مهاجرت می باشد.
نبود بازار کار مناسب و پایدار در کشور و بخصوص استان ما ،عدم اعمال سیاست های بیمه بیکاری ونبود امنیت برای سرمایه که خود این سیاست ها می تواند به تعدیل فقر و محرومیت بینجامد.
باوجود این واقعیت که اکثریت مهاجران بلوچ ساکنین روستاها می باشند را از جمله موارد تحت بررسی در این نظریه دانست.

4-1 نظریه بازار دوگانه:

مطابق با این نظریه و تقاضای دائمی برای نیروی کار در امارات و دستمزدها مناسب که منزلت اجتماعی و حیثیت افراد را ارتقا می بخشد از جمله دلائل مهاجرت بلوچها می باشد.
که نتها دارای تخصص نیستند بلکه نیوری نیمه ماهر و یا کم تخصص می باشند ، فقط توانسته اند شغل های با پایداری کمتر ا اشغال نموده اند.
اما با همین شرایط بلوچهای با تخصص بالا که بعضا دارای تبعه کشور های اروپایی و خود امارات می باشند توانسته اند شغل های مهمی را بدست آورند.

2. دیدگاه اجتماعی:
با توجه به آنچه در قسمت های قبل عنوان شد عوامل رانشی و کششی اجتماعی بعضا موجبات مهاجرت به امارات متحده را فراهم آورده است.
رانشی:
قهر طبیعت و بروز خشکسالی های اخیر ، نبود امنیت شغلی و شغل مناسب
کششی:
دستمزدهای بالا با توجه به معادله فایده / هزینه مهاجرت و ...
اما در ادامه باید گفت به تازگی انگیزه های مربوط به تحصیل در بلوچها بوجود آمده و موجبات مهاجرت به کشورهای نظیر هند و پاکستان وحتی اروپای شرقی مثل اوکراین را فراهم نموده است.

3.دیدگاه سیاسی:

با نگاه به قوانین کار ، دستمزدهای پایین ،بالارفتن قیمت ها ، تورم موجود در کشور وتبعیض های سیاسی ،اقتصادی روند کم سرعت توسعه استان و برخی سخت گیریهای غیر منطقی در زمینه سرمایه گذاری ها در استان را ازجمله دلائل مهاجرت بلوچها عنوان نمود.

4. دیدگاه سیستمی:

مطابق با تمام نظریات مطرح شده در قسمت های قبلی همه عوامل موجبات مهاجرت را فراهم آورده اند.
و حتی بعضا موجب تشدید و پویایی آن شده اند.


منابع:
- پژوهش و بررسی پدیده مهاجرت جوانان سازمان ملی جوانان
- رساله پژوهشی دانشجوی دوره کارشناسی دانشگاه آزاد واحد زاهدان
- تجربیات و مشاهدات بعضی مهاجران و خود نگارنده