ازگورستان اسپیدژچیزی مانده است؟

شهرستان ايرانشهر در ميان ديگر شهرستانهاي بلوچستان داراي بيشترين و در عين حال با ارزش ترين آثار باقي مانده از دوران پيش از تاريخ مي باشد. واقع شدن در شاهراه ارتباطي تمدنهاي بزرگ نيمه شرقي فلات ايران در هزاره هاي سوم و چهارم قبل از ميلاد و وجود شرايط مناسب زيست محيطي دو عامل مهم براي تحقق اين ويژگي ها است . شواهد اين تنوع و گستردگي آثار زندگي را مي توان به صورت تپه ها , محوطه ها , گورستانها و... در جاي جاي شهرستان ايرانشهر مشاهده نمود.
يكي از مهمترين كانون هاي متعلق به دوران پيش از تاريخ و هزاره هاي دوم و سوم پيش از ميلاد , گورستان « اسپيدژ » مي باشد. « اسپيدز » يا « اسپيدژ » به معناي دژ سفيد , نام خود را از قلعه اي به همين نام از دوره اسلامي گرفته كه با سنگ لاشه سفيد رنگ با نخلستان سرسبز و انبوه و چشمه اي گوارا در فاصله 40 كيلومتري جنوب غرب شهر بزمان واقع شده است .
عدم انجام به موقع بررسي و شناسايي باستان شناسي در ايرانشهر موجب شد اين مكان تا دستبرد حفاران غيرمجاز همچنان ناشناخته باقي بماند تا اينكه تب دستيابي به دفنيه هاي احتمالي از مناطق استان همجوار (جيرفت كرمان ) به اين منطقه نيز سرايت كرد و بسياري از آثار اين گورستان به غارت رفت و يا نابود گرديد. همين امر سبب شناسايي و در نهايت ثبت آن به شماره 6745 در فهرست آثار ملي كشور طي سال 1381 گرديد .
در بررسي اضطراري چند روزه شهريور ماه 81 در بخش بزمان كه توسط كارشناسان ميراث فرهنگي سيستان و بلوچستان به عمل آمد , آثار فراواني از دوره هاي مختلف تاريخي و اسلامي شناسايي گرديد. گورستان اسپيدژ با حدود 25 هكتار وسعت در بردارنده آثار دو دوره متمايز , يكي دوره اسلامي و ديگري دوره پيش از تاريخ مي باشد. دوره اسلامي آن شامل بقاياي قلعه سنگي , استحكامات سنگ چين و قبور آن مي باشد كه عموما در جنوب شرق اين محوطه واقع شده است . دوران پيش از تاريخ آن نيز غارهاي شماره 1 و 2 و قسمت اعظم محوطه را به خود اختصاص داده است . آثار اين دوران خود متعلق به دو دوره كوتاهتر زماني , هزاره سوم قبل از ميلاد و عصر برنز و ديگري اواسط هزاره دوم قبل از ميلاد و اواخر عصر برنز جديد و آغاز عصر آهن مي باشد.
متاسفانه بيشتر حفاريهاي غيرمجاز و تخريب آثار در همين مناطق صورت گرفته و سبب به هم ريختگي آثار سطحي اين دو دوره با هم شده است . كاوش هاي صورت گرفته در تير و مرداد امسال حكايت از آن دارد كه ساكنان اوليه « اسپيدژ » در هزاره هاي سوم و دوم قبل از ميلاد از سطح دانش و فن آوري بالايي در زمينه هاي گوناگون برخوردار و از رفاه اجتماعي نسبي بالايي نيز بهره مند بوده اند. آنان با دانش ذوب فلزاتي همچون مس و حتي در دوره اي با نحوه ذوب آهن آشنا بوده و كاني مس را از كانسارهاي همجوار همچون « گربودار » و « مادرمكسان » استخراج و پس از استحصال مس , انواع ابزار و اشيا مسي و مفرغي مي ساخته اند.
از اين اشيا مي توان جهت ساخت انواع ظروف همچون كاسه , پياله , ليوان , ظروف داراي لوله يا آبريز ناوداني شكل , ملاقه و ابزارآلاتي همچون درفش , سمبه , سوهان , ابزار چهارپهلوي نوك تخت و ابزار مفتولي نوك گرد و نوك پهن و سلاح هاي مفرغي همچون كارد , خنجر , تبر و سر پيكان و ساير اشيا همانند مهرهاي استامپي , پيكرك , آينه هاي گرد و دسته دار , مهره , سنجاق سرو ... بهره برد. ساكنان اوليه اسپيدژ علاوه بر فلزگري به تراش و صيقل سنگهاي تزئيني و نيمه بهادار كه از دور و نزديك تهيه شده بود پرداخته و از سنگهايي به جنس عقيق , لاجورد , مرمر , آهك , و چخماق , انواع مهره به اشكال گرد , بيضي , لوزي , استوانه اي يا خمره اي و مهره هاي دوكي شكل مي ساختند.
با نگاهي به آثار مكشوفه در قبور « اسپيدژ » مي توان به نوعي از آغاز شكل گيري جامعه طبقاتي از نظر ميزان سطح رفاه و موقعيت و منزلت اجتماعي دست يافت . با تقسيم كار , مشاغل و حرفه هاي تخصصي گوناگوني نظير سنگ تراشي و ابزارسازي , فلزكاري , سفالگري , حصيربافي (احتمالا پارچه بافي ) و تجارت به وجود آمده بود. افراد مختلف در دوره هاي مورد بحث براي احراز مالكيت خود از مهرهاي استامپي كه از جنس سنگ يا فلز ساخته شده بود , استفاده مي كرده اند و اندازه , نقش و حتي جنس مهرها بيانگر ميزان اعتبار اجتماعي صاحبان آنها محسوب مي گرديد.
تاكنون تعداد زيادي مهر و اثر مهر استامپي با نقوش حيواني همچون نقش پرنده و حيوانات درنده خصوصا از دوره پاياني عصر برنز و آغاز عصر آهن بدست آمده است . نقش انسان بر روي ظروف سفالين براي اولين بار در سيستان و بلوچستان , در اين محل ظاهر گشته است . نقوش سفالينه هاي « اسپيدژ » شامل نقوش انساني , حيواني , نباتي و طبيعت بي جان منطقه مي باشد. از نقوش عمده حيواني نيز مي توان نقوش جانوران و حيوانات بومي منطقه مانند نقش بزسانان (كل , قوچ , ميش , آهو , جبير) , عقرب , مارولاك پشت و نقوش گياهان و درختاني همچون نخل خرما , خوشه گندم و نيز نقوش طبيعت بي جان همچون نقوش تپه , كوه , كوهستان , خورشيد و امواج آب اشاره نمود.
فرم قبور هزاره سوم قبل از ميلاد (عصر برنز) اسپيدژ عموما گور دخمه اي يا سردابه اي شكل بوده , به گونه اي كه جسد را به صورت چمباتمه درون فضاي كروي و دخمه شكل آن گذاشته و اشياي تدفيني را پيرامون آن قرار مي داده و نهايتا ورودي را با سنگ لاشه مسدود مي نمودند.
از نظر تعداد اشيا تدفيني , قبور با هم تفاوت زيادي داشتند كه در اين ميان قبوري با 44 و ديگري با 60 شيئي فرهنگي بيشترين آثار مكشوفه را به خود اختصاص داده اند.
در اين قبور , يك ظرف سفالين مكعب مربع شكل خاكستري رنگ منقوش بدست آمد كه در نوع خود در ايران بي نظير است . از جمله دستاوردهاي مهم ديگر مي توان به كشف ابزار و وسايل كار يك هنرمند فلزگر در قبور متعلق به پايان عصر مفرغ و آغاز عصر آهن اشاره نمود. آثاري شامل ملاقه مفرغي , بوته يا ظرف گلداني شكل مخصوص ذوب فلز (مس ) كه داخل آن از مس مذاب سرد شده پر مي باشد , به همراه انواع ابزارهاي نوك گرد و نوك تخت (دو سر تخت ) مفرغي چهار پهلو يا گرد و انواع سمبه و ابزارآلات نوك تيز يا نوك پهن آهني بدست آمده كه در نوع خود بي نظير يا كم نظير مي باشند.
همچنين يكي از آثار حيرت آوري كه در اين كاوشها بدست آمد , يك سر پيكان سنگي بود. دو ويژگي خاص اين سر پيكان را از ساير پيكانهاي سنگي پيش از تاريخ متمايز مي نمايد كه يكي ساخته شدن بوسيله تراش و صيقل كاري و نه تراشه برداري است و ديگري , ساخت آيروديناميك لبه هاي آن مي باشد به صورتيكه يك طرف آن كاملا صاف بوده و طرف ديگر داراي انحنا و قوس براي چرخش در هوا و سرعت و طي مسافت بيشتر بوده است .
تب دستيابي به دفينه هاي احتمالي به اين گورستان هم سرايت كرد و بسياري از آثار آن به غارت رفته و يا نابود گرديد. گورستان اسپيدژ با حدود 25 هكتار وسعت دربردارنده آثار دو دوره متمايز يكي دوره اسلامي و ديگري دوره پيش از تاريخ مي باشد.
ساكنان اوليه اسپيدژ در هزاره هاي سوم و دوم قبل از ميلاد از سطح دانش و فن آوري بالايي در زمينه هاي گوناگون برخوردار بوده اند. براي اولين بار در آثار باستاني سيستان و بلوچستان , نقش انسان برروي ظروف سفالين در اين گورستان گرديده است .
در قبور اين گورستان يك ظرف سفالين مكعب مربع شكل خاكستري رنگ منقوش بدست آمده كه در نوع خود در ايران بي نظير است . از جمله دستاوردهاي مهم مي توان به كشف ابزار و وسايل كار يك هنرمند فلزگر در قبور متعلق به پايان عصر مفرغ و آغاز عصر آهن اشاره نمود